Biutiful

Por Enrique Pérez Romeu.

Non só Bardem
O empobrecemento do discurso a que nos conduciu a sobreabundancia informativa -ao contrario do o cal moitos afirman- provoca que unha vez que calou unha mensaxe, repetido e amplificada pola súa sinxeleza e superficialidade, apenas se paga a pena tratar de desactivalo, pois a comodidade xeral do lector/espectador o impide case por completo. A mensaxe sobre Biutiful xa consolidouse, antes da estrea da película en España: o mellor/o único valioso é o traballo de Javier Bardem. Imposible loitar contra iso: unha porcentaxe alta de espectadores acudirá a ver o filme pola presenza do actor, unha porcentaxe alta de comentaristas apenas se fará o esforzo de entender o cine do mexicano; outra porcentaxe importante de espectadores apenas se buscará máis alá da experiencia fílmica a flor de pel, e outra porcentaxe importante dos críticos instalarase, de novo, nesa posición (moi cool) sobre a suposta incapacidade de González Iñárritu para construír relatos complexos.

É certo que a interpretación de Javier Bardem é eminente como, por outro lado, a maior parte dos seus traballos: estamos a falar dun dos mellores actores do mundo neste momento; non é menos certo que ese esforzo non tería eficacia ningunha se non estivese realizado sobre a base dun personaxe tan complexo, tan profundo e tan ambiguo como o Uxbal creado por González Iñárritu, Armando Bo e Nicolás Giacobone; e, indo máis lonxe, de nada serviría o atractivo dese personaxe se non estivese integrado nun debuxo social e moral que dota a Uxbal dun significado singular e xera un aluvión de matices semánticos, ideolóxicos, políticos, sociais, psicolóxicos e éticos.

Por outro lado, ségueme asombrando a facilidade coa que se desdeña, en liñas xerais, a posta en escena deste cineasta mexicano. A min acontéceme, vendo todas as súas películas, que non podo deixar de mirar o plano; iso é o que me seduce do seu cine, e ten, evidentemente, unha base obxectiva na súa forma de construír os filmes. González Iñárritu é perfectamente consciente de que o acto de colocar unha cámara e un micrófono non é inocuo, e que ambos os dous espazos, o da imaxe e o do son, son lenzos en branco sobre os que envorcar toda a emoción e todo o significado. Dous lenzos que se fusionan e que xogan entre eles (en ocasións o silencio deixa todo o escenario á imaxe, ás veces o baleiro do plano obríganos a escoitar a paisaxe sonora) pero, sobre todo, dous lenzos repletos de detalles que se interrelacionan e enriquecen mutuamente. É asombroso como a composición, o encadre, a luz, o son, a perspectiva... todos os elementos da linguaxe cinematográfica son postos en xogo polo autor para facer indivisible o corpus emoción-reflexión.

En Biutiful, como nas súas outras películas, esta estratexia conduce a imaxes inesquecibles, dunha pregnancia e dunha forza emotiva difíciles de achar no cine contemporáneo (a escena do mar abandonando na praia os cadáveres dos inmigrantes chineses, a panorámica sobre unha Barcelona luxosa enchida de grúas que sabemos manexadas por inmigrantes explotados) pero, ademais, esta película ofrece unha singularidade engadida: unha mestura xenérica (documental, fantástico, melodrama, terror) en plena coherencia coa complexidade do personaxe e do ámbito. Unha mestura ligada con mestría, onde resulta igual de incrible o retrato de corrupción rodado en ton documental nas rúas de Barcelona, como reais parecen os espíritos dos mortos que é capaz de ver Uxbal.

Baixo esta perspectiva, a de diversas texturas e elementos heteroxéneos urdidos con precisión, con rigor narrativo e con extremado lirismo en ocasións, encontrámonos con outra das ideas forza do cine de Iñárritu, levada neste filme -quizais o máis persoal de todos os seus- ao extremo, que determina tamén un estilo e unha moral: o principio de contradición. Dende o mesmo título (a transcrición incorrecta de "beautiful", "belo" -que nos informa xa dun dos temas da película: o estrato cultural en función da nacionalidade, é dicir, da renda- choca frontalmente co feísmo, estético e ético, que domina boa parte da película), pasando por Uxbal (un ser xeneroso pero ao mesmo tempo corrupto, pai voluntarioso pero cidadán pouco exemplar, etc.) ata o propio retrato da cidade catalá (bela na luz do atardecer, escura e sucia nas quellas onde acontecen as cousas das que non queremos saber)… todo é ambiguo e contraditorio, todo é e debe ser objeto de procesamento e de reflexión. Iñárritu, ao contrario que algúns dos popes do cine contemporáneo animados por algúns dos popes da crítica contemporánea (recordo agora a Fincher, Nolan ou Haneke) non propón un camiño único e dogmático -e, polo tanto, case sempre tramposo- para acceder ás ficcións, senón que compón poemas abertos, onde a liberdade creativa se impón ás ideas preconcibidas, e onde a moral do controvertible vence a batalla á anti-ética dos imáns da cultura. Se me gusta o seu cine é porque me deixa espazo para pensar. Tempo e espazo. Precisamente por iso non será doado, nesta época na que se van buscando aprisa respostas pechadas, que o seu cine poida despuntar máis alá dalgúns defensores acérrimos entre os que, polo momento, me encontro. Porque González Iñárritu si é consciente, e o leva coherentemente á práctica, de que xusto agora que criamos ter todas as respostas, cambiáronnos as preguntas.